Puszcza Białowieska nieprzerwanie istnieje od ponad 8 tysięcy lat. Pierwotnie był tu las liściasty, rosły dęby, graby, lipy, wiązy, jesiony i klony. Później w wyniku ochłodzenia klimatu wkroczył świerk. Przez tysiąclecia kształtowały się tutaj procesy ekologiczne, charakterystyczne dla lasów naturalnych, drzewa osiągały maksymalne rozmiary. Puszcza Białowieska jest dzisiaj jedynym w Europie naturalnym, mieszanym lasem nizinnym o imponującej różnorodności biologicznej.

W Puszczę wpisane są dzieje człowieka, począwszy od epoki neolitu. Około 600 roku po Chrystusie wokół Puszczy pojawili się Słowianie, w XIV wieku po unii polsko litewskiej pierwotny las był miejscem polowań królów polskich, książąt litewskich a w okresie rozbiorów - carów Rosji. Podczas I wojny światowej nasiliła się eksploatacja puszczańskich lasów i postępujący proces ich degradacji.

W 1921 roku wyodrębniono najcenniejszą część Puszczy Białowieskiej i uznano ją najpierw za leśnictwo a potem Nadleśnictwo Rezerwat, przekształcony w 1947 roku w Białowieski Park Narodowy, który obejmował zaledwie 8% powierzchni Puszczy. Pozostałą część traktowano jako zwykły las gospodarczy tzn. wycinano na przykład ponad stuletnie drzewostany. Ta dramatyczna sytuacja przyczyniła się do rozpoczęcia w 1994 roku, z inicjatywy Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, kampanii w obronie Puszczy Białowieskiej. Liczne protesty i manifestacje organizacji ekologicznych z polski i zagranicy oraz presja społeczeństwa zaowocowały powiększeniem BPN o połowę (1996r.). Cała Puszcza Białowieska zajmuje powierzchnię 125 tys. ha, polska część stanowi 58 tys. ha. Powierzchnia BPN w Polsce wynosi dzisiaj10 501, 95 ha, z czego pod ochroną ścisłą jest 4747 ha. Jest to najstarszy park narodowy w Polsce i jeden z pierwszych w Europie.

Pod względem geologicznym Puszcza leży w obszarze zlodowacenia środkowo polskiego. Rzeźba terenu jest mało urozmaicona, niekiedy sfałdowana wałami morenowymi o maksymalnej wysokości 202 m.n.p.m. Wśród utworów powierzchniowych dominują piaski i żwiry. Na terenie Parku przeważają gleby brunatne i płowe. W dolinach rzek występują czarne ziemie i słabo wykształcone mady. Małe, bezodpływowe zagłębienia tworzone są przez gleby torfowe. Obszar Ochrony Ścisłej BPN leży w rozwidleniu rzek Narewki i Hwoźnej. Na tym terenie ma swoje źródła rzeka Orłówka.

Trwająca od ponad 500 lat (począwszy od króla Władysława Jagiełły) ochrona Puszczy Białowieskiej sprzyjała funkcjonowaniu naturalnych procesów regulowanych wyłącznie przez przyrodę. Ochrona przyczyniła się do zachowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Dzięki ograniczonej ingerencji człowieka jesteśmy dziś świadkami naturalnego układu przestrzennego zbiorowisk roślinnych oraz obecności unikatowej w skali świata fauny i flory.

W BPN występuje ok. 4 500 gatunków roślin ( 728 gat. roślin naczyniowych, 277 gat. porostów i ponad 3000 gat. grzybów). Wiele roślin niegdyś szeroko rozprzestrzenionych przetrwało tylko w Puszczy Białowieskiej. Do szczególnie rzadkich należą: pełnik europejski, kosaciec syberyjski, turówka wonna, fiołek bagienny, obuwik pospolity, lilia złotogłów, orlik pospolity, wierzba borówkolistna. Niektóre mszaki i porosty można spotkać tylko tam, gdzie las zachował swą pierwotność, gdyż większość tych gatunków związana jest z martwym drewnem, konarami, pniami i korą starych drzew. Zatem trudno je znaleźć poza Obszarem Ochrony Ścisłej obejmującym zaledwie 8,2% powierzchni polskiej części Puszczy Białowieskiej.

Oprócz poszczególnych gatunków równie bezcenne są tu zbiorowiska roślinne. Spośród 40 zbiorowisk, 20 z nich to zbiorowiska leśne. Występują tu: grąd wysoki, grąd niski, bór sosnowy, bór iglasty, bór mieszany, bór bagienny, ols. Na szczególną uwagę zasługuje świerczyna na torfie - bardzo rzadko w Polsce spotykane zbiorowisko leśne. W zbiorowisku tym dominuje świerk, a wśród bogatego kobierca mchów torfowców występują rzadkie gatunki: listera sercowata i żurawina drobnolistna. Niepowtarzalnym zjawiskiem są tu drzewostany w wieku ponad 80 lat, tworzące blisko 40 % powierzchni leśnej Puszczy Białowieskiej. Poza obszarem BPN średni wiek drzewostanów wynosi 73 lata a w Obszarze Ochrony Ścisłej 130 lat!

Dotychczas stwierdzono występowanie ponad 12 000 gatunków zwierząt. Specjaliści szacują, że to dopiero połowa gatunków zwierząt zamieszkujących Puszczę Białowieską. Najliczniejszą grupą zwierząt są tu owady (8 500 gat.). Ponadto gnieździ się tu 130 gatunków ptaków. Bogactwem gatunków wyróżniają się tu ptaki drapieżne dzienne (15 gat.) oraz sowy (8 gat.), dzięcioły (8 gat. lęgowych i 1 gat. zalatujący) i ptaki pokrzewkowate (23 gat.). Zarówno w Puszczy Białowieskiej jak i w samym BPN występuje 7 gatunków gadów (m.in.: żółw błotny, gniewosz plamisty, jaszczurka zwinka), 12 gatunków płazów (m.in.: kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, traszka zwyczajna, traszka grzebieniasta). Z 58 gatunków ssaków należy wymienić żubry, wilki, rysie, bobry, lisy, zające, sarny, jelenie, dziki. Takie gatunki jak norka europejska i żbik zostały wyparte, a na ich miejsce za sprawą człowieka wtargnęły gatunki obce m. in.: norka amerykańska, jenot, piżmak.

Wiele gatunków zwierząt jest rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Przetrwanie wielu z nich zależy od obecności w ekosystemie martwego drewna. Martwe drzewa mają największe znaczenie dla ptaków, które wykorzystują je jako schronienie, ale również miejsce występowania pożywienia. Martwe i dziuplaste drzewa wpływają na przetrwanie nietoperzy, owadożernych, gryzoni i małych drapieżników. W lasach naturalnych procesy ekologiczne zachodzą bez ingerencji człowieka, dzięki temu BPN charakteryzuje się wysoką różnorodnością biologiczną. Sytuacja ta stwarza niespotykane gdzie indziej możliwości badań populacji roślin i zwierząt oraz obserwacji nieprzerwanych procesów sukcesji biologicznej. Wiele przeprowadzonych w Puszczy Białowieskiej badań weszło na stałe do kanonów wiedzy o lasach liściastych i mieszanych Europy.

Symbolem BPN jest żubr. Największy ssak lądowy Europy. W wyniku nadmiernych polowań i kłusownictwa liczba osobników tego gatunku w samej Puszczy Białowieskiej zmalała od ponad 700 osobników (1900r.) do 4 osobników w 1919 roku. Od 1923 roku z inicjatywy przyrodnika, Jana Sztolcmana rozpoczęto restytucję żubra w ogrodach zoologicznych i rezerwatach, by w 1952 roku wyprowadzić je na wolność do rodzimego środowiska, najpierw w polskiej a następnie w białoruskiej części Puszczy. W 2000 roku populacja wolno żyjących osobników żubra w całej Puszczy Białowieskiej liczyła 571 osobników.

Z uwagi na unikatowy charakter przyrody, w 1977 roku BPN został uznany przez UNESCO za Światowy Rezerwat Biosfery a w 1979 roku uznano go za pierwszy i jedyny w Polsce Obiekt Dziedzictwa Światowego. W 1992 roku UNESCO rozszerzyło granice O.D.Ś. o białoruską część Puszczy: Państwowy Park Narodowy "Bieławieżskaja Puszcza" tworząc pierwszy w Europie transgeniczny, polsko - białoruski Obiekt Dziedzictwa Światowego. W 1997 roku BPN został wyróżniony Dyplomem Europy. Puszcza Białowieska jako ostoja ptasia i siedliskowa została włączona do sieci Natura 2000.

BPN zajmuje 16% polskiej części Puszczy Białowieskiej, jest jednym z najmniejszych parków narodowych w Polsce. Ze względu na bezcenne walory przyrodnicze miejscu temu nieustannie przyznaje się międzynarodowe tytuły, dyplomy itd. Część Puszczy objęta najwyższą w Polsce formą ochrony przyrody jest należycie chroniona, tu maksymalnie ogranicza się ingerencję człowieka.

Obszar Puszczy poza BPN ma statut Leśnego Kompleksu Promocyjnego, gadzie znajduje się kilka fragmentarycznie rozrzuconych rezerwatów (drugiej co do ważności formy prawnej ochrony). Są to miejsca ochrony częściowej lub krajobrazowej (np.: rez. im. Prof. Szafera). Tu na siedliskach lasów liściastych i mieszanych wzrasta udział sztucznych drzewostanów sosnowych i świerkowych, tym samym zanika struktura charakterystyczna dla lasów naturalnego pochodzenia. Dzisiaj człowiek wprowadza zmiany w najlepiej zachowanym na niżu europejskim lesie naturalnym, który od tysięcy lat różnicował się bez ingerencji człowieka tworząc wielowiekowe i wielogatunkowe struktury naturalnego pochodzenia. Wycinane są najwartościowsze pod względem przyrodniczym stare drzewostany i pojedyncze drzewa. W 2003 roku, prof. Ewa Symonides, Główny Konserwator Przyrody, wydała pozwolenie na wycinkę drzew w nowo utworzonym rezerwacie przyrodu - Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej. W rezerwatach prowadzi się działania gospodarcze (sic!), ukierunkowane na pozysk drewna i zysk ekonomiczny. Wycinki drzew następują pod pretekstem walki z kornikiem drukarzem. Warto jednak wiedzieć, że kornik jest gatunkiem bardzo potrzebnym, jego masowe pojawy powodują obumieranie osłabionych świerków. Kornik jest narzędziem przyrody w przywracaniu i podtrzymywaniu naturalnej struktury lasu.

Krajobraz Puszczy pełen jest wyciętych "gniazd", połamanych drzew i gałęzi oraz rozjeżdżanych dróg. Puszcza upodabnia się do lasu gospodarczego, jakich w Polsce i na świecie jest miliony hektarów. Wszelkie wyżej wymienione działania powodują zaburzenia procesów ekologicznych, giną rzadkie gatunki drzew, porostów i zbiorowisk roślinnych. Dewastacja roślinności przyczynia się do zmniejszenia liczebności gatunkowej zwierząt, powodując zakłócenia w populacjach szczególnie dużych ssaków tj. wilka, żubra, rysia. Fragmentacja lasów i izolacja kompleksów leśnych jest poważnym zagrożeniem trwałości ich populacji. Warto przy tym zaznaczyć, że to właśnie występowanie drzew starych, żywych i martwych, chorych i zdrowych oraz wszystkich organizmów zwierzęcych (w tym także korników) decyduje o tym, że dany las jest lasem pierwotnym, naturalnym, tzn. jest enklawą, gdzie bez ingerencji człowieka mogą współistnieć wszelkie gatunki roślin i zwierząt uczestniczące w niezakłóconych procesach ekologicznych.

Tylko w XX wieku udział naturalnych drzewostanów w polskiej części Puszczy zmalał do 20% jej powierzchni. Wobec groźby bezpowrotnej utraty unikatowych elementów różnorodności biologicznej, związanych z ciągłością naturalnych procesów, słusznie postuluje się objecie całej Puszczy parkiem narodowym. Niewielki fragment Puszczy (Obszar Ochrony Ścisłej, 4747 ha) zachował do dziś pierwotny charakter dzięki ochronie przed ingerencją człowieka.

Puszcza Białowieska jest skarbem wszystkich Istot żywych, jest także dziedzictwem ludzkości a przede wszystkim Darem. Jeżeli jesteśmy narodem pragnącym zachować swoją tożsamość, powinniśmy dbać również o To dziedzictwo.

Wioletta Wawer

LITERATURA:
1. Jędrzejewska B., Wójcik J. M. 2004. Eseje o ssakach Puszczy Białowieskiej. Białowieża.
2. Gutowski J. M. 2004. Drugie życie drzewa. Warszawa - Hajnówka.
3. Pucek Z. 2003. Walory i ochrona Puszczy Białowieskiej. Aura. 5: 28 - 31.
4. Bobiec A. 2000. Kto jest przeciw powiększeniu Białowieskiego Parku Narodowego. Aura. 7: 7 - 8.